_ _    _ _____  ___   __                       
 __      _(_) | _(_)___ / ( _ ) / /_   ___ ___  _ __ ___  
 \ \ /\ / / | |/ / | |_ \ / _ \| '_ \ / __/ _ \| '_ ` _ \ 
  \ V  V /| |   <| |___) | (_) | (_) | (_| (_) | | | | | |
   \_/\_/ |_|_|\_\_|____/ \___/ \___(_)___\___/|_| |_| |_|

Less

W dzisiejszym świecie Less stał się powracającym tematem o niekwestionowanym znaczeniu. Niezależnie od tego, czy ze względu na swój wpływ na społeczeństwo, politykę czy codzienne życie ludzi, Less zyskał dziś duże znaczenie. Jego wpływ nie ogranicza się do określonego obszaru, ale obejmuje różne aspekty, od technologii po kulturę. Wraz z postępem globalizacji Less stał się wspólnym punktem zainteresowania we wszystkich zakątkach świata, generując debaty, refleksje i działania mające na celu zrozumienie i zajęcie się jego zakresem i wpływem. W tym artykule dokładnie zbadamy wpływ Less i jego konsekwencje na różne aspekty współczesnego życia.
Pionowa skarpa lessowa. Dominująca jasnożółta barwa jest jedną z cech przewodnich lessów.
Odkrywka lessowa we Wróżenicach na Płaskowyżu Proszowickim. Widoczne uwarstwienie.

Less – pylasta skała osadowa, wyselekcjonowana i deponowana na drodze eolicznej, a więc w warunkach względnie suchego klimatu, na co wskazuje m.in. rozmieszczenie strefowe lub związek lessu z określonym piętrem hipsometrycznym. W obszarach wilgotniejszych osad o takich cechach nie wyodrębnia się spośród innych piaszczysto-gliniastych produktów denudacji i akumulacji.

Dominuje w nim frakcja pyłów (0,002–0,063 mm) złożona przede wszystkim z kwarcu z domieszką skaleni, węglanów, rzadziej innych minerałów. We frakcji podstawowej lessów dominują pyły średnie (0,02–0,063 mm). Zróżnicowanie wielkości ziaren w skałach jest bardzo małe, jest to więc skała dobrze wysortowana. Zazwyczaj bezstrukturalna (homogeniczna), makro- i mikroporowata. Barwa przeważnie żółtawoszara, jasnożółta, a nawet płowa.

Less jest skłonny do osiadania pod wpływem zawilgocenia względnie dodatkowego obciążenia. W stanie suchym wykazuje skłonność do pękania i tworzenia pionowych obrywisk, które zanikają, gdy jest wilgotny.

Mamy do czynienia z lessami właściwymi, gdy frakcja 0,02–0,05 mm stanowi powyżej 50% analizowanej próby. Wyróżnia się ponadto lessy właściwe piaszczyste oraz less gliniasty. Lessy właściwe powstają w wyniku procesów eolicznych (wiatrowych), jeśli w fazie sedymentacji ich rola była mniejsza, mamy do czynienia z utworami lessopodobnymi.

Geneza

Powstaje w warunkach względnie suchego klimatu na co wskazuje między innymi rozmieszczenie strefowe lub związek z określonym piętrem hipsometrycznym. Eoliczna geneza lessu, rozpowszechniona przez Ferdinanda von Richthofena w XIX wieku jest obecnie akceptowana przez wielu badaczy. Niewyjaśniony jest do dzisiaj problem źródła materiału pyłowego, długości transportu i kierunku wiatrów lessotwórczych. Obecnie zarzucono teorię o dalekim transporcie pyłu lessowego, przyjmuje się transport na małe odległości, co najwyżej typowo regionalny do kilkudziesięciu kilometrów. O autochtonizmie lessu polskiego (lokalna akumulacja) świadczą wyniki porównawczych analiz właściwości fizycznych (uziarnienie), składu chemicznego (zawartość węglanów) i mineralogicznego lessów (skład minerałów ciężkich).

Źródłem materiału pyłowego według jednej grupy badaczy były różne osady czwartorzędowe i starsze przedczwartorzędowe. Według drugiej grupy źródłem pyłu lessowego były osady rzeczne. Materiał mineralny, w przewadze pylasty, był wywiewany z tych osadów na okoliczne tereny. Na wysoczyznach zalega less pierwotny akumulowany eolicznie, natomiast w dolinach oprócz lessu eolicznego występują wtórne pokrywy lessowe i lessopodobne powstałe w wyniku redepozycji lessów pierwotnych. Z tego powodu lessy dzieli się dodatkowo na trzy typy:

  • lessy wierzchowinowe – w przewadze subaeralne, występujące głównie na obszarach rozległych i płaskich równin wododziałowych,
  • lessy stokowe – złożone po części z materiału lessów subaeralnych oraz produktów ich redepozycji,
  • lessy dolinne – będące mieszaniną osadów eolicznych z innymi genetycznie odmiennymi. Wśród nich dominują produkty przemieszczania materiału lessowego wymieszanego z osadami typowo stokowymi i akumulowanymi bezpośrednio w dnach dolin (rzecznych i suchych). Lessy dolinne często charakteryzują się warstwowaniem i szarą barwą związaną z aktywnością procesów hydrogenicznych.

Występowanie w ujęciu globalnym

Ze względu na rozmieszczenie pokryw lessowych oraz pośrednio ich wiek i pochodzenie pyłów lessotwórczych wydzielane są trzy odmiany lessów:

  • peryglacjalne – lessy występujące w strefie przedpola lądolodów skandynawskich (lessy europejskiego i północnoamerykańskiego pasa lessowego),
  • perymedyteriańskie – lessy szerokiej strefy wybrzeży basenu Morza Śródziemnego i Czarnego,
  • perydesertyczne – lessy wnętrza kontynentu azjatyckiego.

Pokrywy lessowe zajmują łącznie blisko 20% powierzchni kontynentów. Największy zwarty obszar ich występowania to Wyżyna Lessowa w Chinach, gdzie ich grubość dochodzi nawet do 300 metrów, a wiek najstarszych warstw datowany jest na eoplejstocen, a nawet pliocen. Zwarte płaty lessowe występują także m.in. na terenie Kazachstanu, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Węgier, Bułgarii, Czech, Austrii, Niemiec, Francji, Belgii, a nawet południowej Anglii.

Występowanie lessów w Polsce

Płaty lessowe występujące w Polsce są częścią europejskiego pasa lessowego rozciągającego się od południowej Anglii aż po Rosję i Ukrainę. W kierunku wschodnim pas ten przechodzi w pokrywy Azji Środkowej. Pokrywy lessowe występują w obrębie Wyżyn Polskich, Niziny Śląskiej, Wzgórz Trzebnickich, na Podkarpaciu i Pogórzu Karpackim oraz na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu Zachodnim i Środkowym oraz na Wyżynie Sandomierskiej. Ich obecność udokumentowano także na Płaskowyżu Głubczyckim. Płaty lessów wyciągnięte są w kierunku WNW–ESE. Zbudowane są z różnowiekowych warstw, poprzedzielanych glebami kopalnymi, nadającymi im charakter sekwencji lessowo-glebowych. Wyróżniane są lessy młodsze akumulowane podczas ostatniego zlodowacenia Wisły, lessy starsze tworzące się w strefach peryglacjalnych zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty) oraz lessy najstarsze ze zlodowaceń południowopolskich według schematu stratygraficznego lessów Polski. Rozmieszczenie lessów w Polsce wykazuje szereg prawidłowości m.in. wzrost miąższości płatów lessowych z zachodu na wschód i występowanie płatów tylko na określonych wysokościach nad poziomem morza tj. od 170 do 450 m n.p.m.. W Polsce pokrywy lessowe o największej powierzchni, zwartości płatów i miąższości (do 30 metrów) występują na Grzędzie Horodelskiej i Sokalskiej (Wyżyna Wołyńska). W skali całego świata polskie płaty lessów są względnie mało miąższe.

Czas akumulacji lessu

Lessy powszechnie są kojarzone z plejstoceńskimi osadami peryglacjalnymi. Takiego właśnie wieku są pokrywy lessowe akumulowane wyłącznie w piętrach zimnych zlodowaceń plejstoceńskich (tzw. glacjały) w strefie szerokiego przedpola lądolodów kontynentalnych. W okresach ociepleń (interstadiały) tworzenie się pokryw lessowych ustawało, względnie akumulacja była minimalna.

Z kolei lessy perymedyteriańskie i perydesertczne cechuje znacznie dłuższy okres akumulacji, obejmujący górny pliocen oraz holocen. W pokrywach tego typu wyróżnia się lessy zimnych jednostek stratygraficznych, jak też i względnie ciepłych. Różnica między nimi to głównie miąższość (większa w warstwach „zimnych”) i stopień przekształceń pedogenicznych (wyższy w „ciepłych”).

Na obszarach lessowych w okresach interstadialnych warstwy stropowe lessów były przekształcane przez procesy glebowe razem określane jako tzw. lessivage, które są odpowiedzialne za wykształcenie pokryw glebowych. W okresach ciepłych tworzyły się na pokrywach lessowych gleby, rejestrowane współcześnie jako gleby kopalne (tzw. paleosole) o różnej randze stratygraficznej. Typ tworzącej się gleby uzależniony był od warunków klimatycznych, długości okresu oddziaływania procesów pedogenezy, a co za tym idzie typu roślinności. Istotnym czynnikiem było (i jest nadal) ukształtowanie terenu. W okresie ostatnich ~14–16 tysięcy lat na pokrywach lessowych tworzyły się m.in. czarnoziemy pod roślinnością stepową, gleby brunatne i płowe pod roślinnością leśną, podczas interstadiałów tworzyły się gleby mniej rozwinięte typu glejowego bądź brunatnoziemów arktycznych, względnie zachodziły tylko słabe (inicjalne) procesy glebotwórcze. W okresie każdego zlodowacenia było kilka faz zimnych i kilka ciepłych, stąd w pokładach lessów rejestrowana jest obecność gleb kopalnych różnej rangi stratygraficznej.

Wyrobisko eksploatacyjne lessów w cegielni w Tyszowcach

Zastosowanie gospodarcze

Stosowany do wyrobu cegieł i innych materiałów budowlanych.

Ważną cechą lessów jest żyzność gleb rozwijających się w ich wierzchnich warstwach. Z tego powodu gleby lessowe są uznawane za bardzo cenne dla rolnictwa.

Regiony lessowe są bardzo atrakcyjne turystycznie. Wynika to m.in. z żywego charakteru rzeźby terenu, a szczególnie z powodu obecności licznych i spektakularnych form erozyjnych. W pokrywach lessowych często powstają bardzo głębokie V-kształtne doliny (suche i odwadniane) powszechnie określane mianem wąwozów, zarówno pojedynczych, jak też tworzących złożone systemy. Formom tym często towarzyszą antropogeniczne wąwozy drogowe - tzw. głębocznice. Przykładami geoturystycznie bardzo atrakcyjnych obszarów z typową rzeźbą lessową są okolice Sandomierza i Kazimierza Dolnego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Henryk Maruszczak, Zróżnicowanie strefowe lessów na półkuli wschodniej (Zonal differentiation of loesses in the Eastern hemisphere), „Przegląd Geograficzny”, 62, 1-2, 1990, 51−74.
  2. ↑ a b c d Henryk Maruszczak, Ogólna charakterystyka lessów w Polsce, Henryk Maruszczak (red.), Podstawowe profile lessów w Polsce, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1991, s. 13-35.
  3. ↑ Henryk Maruszczak, Definicja i klasyfikacja lessów oraz utworów lessopodobnych, „Przegląd Geologiczny”, 48, 7, 2000, s. 580-586.
  4. ↑ Jersak J., Sendobry K., Śnieszko Z., 1992: Postwarciańska ewolucja wyżyn lessowych w Polsce, Wyd. UŚ, Katowice, 197 ss.
  5. ↑ A.J. van Loon, Lost loesses, „Earth-Science Reviews”, 74 (3), 2006, s. 309–316, DOI: 10.1016/j.earscirev.2005.10.005, ISSN 0012-8252 (ang.).
  6. ↑ Pye, K., 1987. Aeolian Dust and Dust Deposits. Academic Press, London.
  7. ↑ Henryk Maruszczak, Schemat stratygrafii lessów i gleb śródlessowych w Polsce, Henryk Maruszczak (red.), Podstawowe profile lessów w Polsce II, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2001, s. 17-29.
  8. ↑ Dolecki, L., 2002: Podstawowe profile lessów neoplejstoceńskich Grzędy Horodelskiej i ich interpretacja litologiczno-stratygraficzna (Main profiles of the Neopleistocene loesses on the Horodło Plateau-Ridge and their lithological-stratigraphical interpretation). Wydawnictwo UMCS, Lublin (in Polish, with English abstract).
  9. ↑ Buraczyński J., Wojtanowicz J., 1975: Nowe profile lessowe Grzędy Sokalskiej. Annales UMCS, sec. B, 28; 1–37.
  10. ↑ Solarska A., Hose T.A., Vasiljević D.A., Mroczek P., Jary Z., Marković S.B., Widawski K., 2013: Geodiversity of the loess regions in Poland: Inventory, geoconservation issues, and geotourism potential. Quaternary International, 296; 68–81.

Bibliografia

Enciclo
Wikious
Sapientia
Scientia
Boobota
Anandapedia
Sagapedia
Wikithot